ईसुरी का जन्म सन् 1841 में उत्तर प्रदेश के झांसी जिले में
हुआ था। ईसुरी के गांव का नाम मऊरानीपुर मेंढ़की था। ईसुरी का विवाह श्यामबाई के साथ हुआ था लेकिन वे ईसुरी का लम्बे समय तक
साथ नहीं निभा पाई। एक बेटी को जन्म देने के बाद श्यामबाई चल बसी और ईसुरी
जीवन भर ‘रजऊ’ नामक काल्पनिक प्रेमिका से प्रेम करते रहे। ईसुरी की कविता में
‘रजऊ’ नायिका बनकर आती है।
बुंदेली कविता के महाकवि के रूप में विख्यात ईसुरी का जीवन लोक साहित्य के सृजन
में व्यतीत हुआ। ईसुरी विख्यात साहित्यकार पं. गंगाधर व्यास के समकालीन थे।
ईसुरी को सबसे ज्यादा लोकप्रियता उनके फाग
गीतों के कारण मिली। लोक जीवन की सहजता, संवेदना, भदेसपन और ठेठपन उनके
फागों की विशिष्टता है। चाकैडि़या फाग उन्हें प्रिय था।
सन् 1909 में ईसुरी की मृत्यु हो गई थी।
ईसुरी की रचनाएँ / फाग
1. ईसुरी की भक्तिपरक फाग
भजमन राम सिया भगवानैकुछ संग नई जानैंधन सम्पत सब माल खजानौरैंजैं येई ठिकानौंमाई बन्द उर कुटुम कबीला।जे स्वारथ सब जानैंकैंड़ा कैसो छोर ईसुरीहेसा हुये खानैं।चल मन बिन्दावन मं े रइयेकृस्न राधिका कइयेझाड़ूदार होय गोकुल केगैंलें साफ बनइयेजे द्वारे देवतन खाँ दुरलभतिनें बुहारू दइयेबचे-खुचे ब्रजजन के टूँकामाँग-माँग के खइयेईसुर कअत दरस के लानेंका-का मजा दिखइये।रसना राम-राम कह जारीकौन जात हैं हारीजौ हरनाम सजीवन बूटीखात बनै तौ खारीकाॅलौं दिन उर रात सिखइयेबऔ जात बिरथाॅरीईसुरी हमना कोउ तुमायेतंैनाँ कोउ हमारीदीपक दया धरम कौ जारौसदा रात उजियारौधरम करे बिन करम खुलैनाज्यौं कुंजी बिन तारौसमझा चुके करें न रइयोदिया तरैं अंदयारौकात ईसुरी सुनलौ भइयालगजै यार न वारौ।
2. ईसुरी की श्रृंगारपरक फाग
हमखाँ कोउ रजउ की सानीदूजी नईं दिखानीदस उर चार भुवन चउदा मंेतीन लोक में छानीबादसाय के बेगम नइयाँदेउतन कें देउतानी‘ईसुरी’ देवलोक में नइयाजस वृषमान भुमानीअँखियाँ जब काऊ से लगतीं,सब-सब रातन जगतीं।झपतीं नई झीम ना आवै,काँ उसनींदें भगती।बिन देखें से दरद दिबानी,पके खता सी दगतींऐसौ हाल होत है ईसुरं,पलक न पलतर दबती।तोरे नैनाँ हैं मतवारे,तन घायल कर डारे।खंजन खरल सैल से पैने,बरछन सें अनयारे।तरबारन सें कमती नइयाँ,इनसे सबरे हारे।‘ई सुर’ चले जात गैलारे,टेर बुलाकें मारे।तुमने मोह टोर दऔ सइयाँ।खबर हमारी नइयाँ।कोंचन में हो निपकन लागीं,चुरियन छोड़ी बहियाँसूकी देह छिपुरिया हो रई,हो गये प्रान चलैंयाॅजो पापिन ना सूकीं अँखियाँ,झर-भर देत तलैयाँउने ं मिला दो हमं े ईसुरी।लाग-लाग के पैंया।।काजर काय पै दइये कारे।बारे बालम हमारोसाँज भये ब्यारी की बेराँ,करें बिछौना न्यारे।जब छुव जात अनी जोवन की,थर-थर कॅपत विचारेका काऊ खाँ खोर ‘ईसुरी’,फूटे करम हमारे।
3. ईसुरी की प्रकृतिपरक फाग
अब रित आई बसंत बहारन,पान फूल फल डारनबागन बनन, बंगलन बेलन,बीथी बगर बजारनहारन हद्द पहारन पारन,धवल धाम जल धारनकपटी कुटिल कंदरन छाई,गई बैराग बिगारनईसुर कंत अंत घर जिनके,तिनंे देत दुःख दारुनहराँ हराँ फगुना ने अपने नौंने गोड़ पसारेपसर चरैया बंसी मं े हैअपनौ राग बजार्यैईसुर बढ़न लगे दिन दूनेजैसंे जैसेंई लगे सलौने
4. लोक जीवन की चौकड़िया
हंसा उड़ चल देस बिरानें सरवर जात सुखानेंइते रमें की कौन भलाई, जितै बकन के थानंेसमुद भरे हैं अगम उतै चल, सुख पावै मन मानंेबचत बनंे तो बचै ईसुरी तानंे काल कमानें।तन कौ तनक भरोसौ नइयाँ, राखै लाज गुसैयाँतरवर पत्र गिरत धरनी में, फिर ना लगत डरैंयाँजर बर देह मिले माटी में, फिर न चुनें चिरइयाँईसुर देही काम न आवै, पसु की बनत पनइयाँ।बखरी रैयत है भारे की, दई पिया प्यारे कीकच्ची भीत उठी माटी की, छाई फूस चारे कीवे बन्देज बड़ी वे बाड़ा, तईं पै दस द्वारे कीकिबार-किवरियाँ एकउ नइयाँ, बिना कुची तारे की।ईसुर चाँय निबारौ जिदना हमै कौन बारे कीजिदना मन पंछी उड़ जानेंडरौ पींजरा रानैंभाई न जै हैं बन्द न जैहेंहंस अकेला जानंेई तन भीतर दस द्वारे हैं,की हो कें कड़ जानेंकैवे खों हो जै है ईसुरऐसे हते फलानें।
5. पर्यावरण एवं नीतिपरक चौकड़िया
गाँजौ पियौ न प्रीतम प्यारेजरजंे कमल तुमारेजारत काम बिगारत सूरतसूकत रकत नियारेजौतौ आय साधु संतन कौंअपुन गिरस्ती बारेईसुर कात छोड़ दो ईखाँहौ उमर के बारे।इनै काटबौ ना चइयत तौकाट देत जै कालनऐसे रुख भूख के लानेंलगवा दये नंद लालनजे कर देत नई सी ईसुरमरी मराई खालन।आओ जौ कलजुग की पारौसत युग दै गऔ टारौमौं देखी पंचायत होत हैदेखौ चीकनों दुआरौकर पंचायत सरपंच चले गएकौनऊ भऔ न निबारौईसुर कात चलौ भग चलियेइतै न होत गुजारौ
Tags:
ईसुरी
Sivani
ReplyDeleteChitra
ReplyDelete